جایگاه آب در معماری سنتی و جدید


آب به عنوان یكی از اساسی ترین عناصر طبیعی، از دیروز تا امروز، تأثیر بسزایی در شکل گیری و اثربخشی فضاهای شهری داشته و همواره جلوه های مختلف آن باعث تهییج و تحریك گرایش انسان به زیبایی شده است.


ارزش های وجودی آب تنها از نوع زیبایی شناختی نبوده بلكه به عمیق ترین و درونی ترین بخش طبیعت ما باز می گردد. نقش آب در شکل گیری نخستین زیستگاه های انسانی پاسخی است به یك نیاز زیستی. اما وقتی فراتر از یك نیاز، خانه سازی و بنای مجموعه های مسكونی بار فرهنگی می گیرد، معماری پدید می آید و آب در زندگی انسان جایگاه هنری پیدا می کند و از خلاقیت هنرمندان و معماران مایه می گیرد. درك مفهوم آب در معماری همان درك معماری آب است. درك قوانین فیزیكی رفتار آب، احساسات ما در مقابل كنش و واكنش آب و مهم تر از همه نقش و ارتباط آن با زندگی انسان ها است. آب، به همراه خاك، آتش و هوا، عناصر چهارگانه تشکیل دهنده جهان هستی به شمار رفته است. در ایران باستان، معماری به سوی آب حركت می کند و دركنار آن آرام می گیرد. ولی در دوره اسلامی آب در معماری حالت كاربردی پیدا می کند و معماران آگاهانه سعی می کنند تا به طبیعت تسلط یافته و آن را به نظم بكشانند و باشناخت قوانین فیزیكی و رفتار آب و درك نقش و ارتباط آن با انسان، آب را به درون معماری بكشانند. امروزه با گسترش بی رویه شهرها و آلودگی های ناشی از آن، حضور و تأثیر عناصر طبیعی چون آب در عرصه فضاهای معماری و شهری، سبب نزدیكی هرچه بیشتر انسان به طبیعت و كاهش فشارهای روحی و روانی او خواهد بود.

آب در معماری باستان

در ایران باستان آب پیام آور روشنایی و پاکی به شمار می رفت و از ارزش زیادی برخوردار بود. شاید به علت اینکه ایران کشوری کم آب بوده، این مایع حیاتی بین ایشان قدر و منزلتی والا داشته است. آب در نزد ایرانیان نه تنها برای رفع نیازها مورداستفاده قرار می گرفته، بلکه از لحاظ معنوی و روحی نیز تأثیر بسیاری داشته است. آب با قابلیت های مختلف خود مانند حیات، تازگی، درخشندگی، پاکیزگی، رونق و رواج روشنایی، سکون و آرامش و تحرک، احساس های متفاوت در روح و روان انسان گذارده است. به همین دلیل همواره در مکان هایی که ساخته دست بشر هستند، به صورت های مختلف برای خود جا باز کرده است.
این مسئله در رابطه با مکان هایی مانند پارک یا باغ بیشتر چشمگیر است. زیرا عنصر آب به عنوان یکی از زیباترین زمینه های دید و یکی از موارد تکمیلی فضای سبز مورداستفاده قرار می گیرد. البته در این مکان ها وجود آب برای پاکیزگی محل و آبیاری درختان و گل ها یا استفاده برای سرویس های بهداشتی، ضروری و پراهمیت است.

از دیدگاه تأثیرپذیری شکل هندسی باغ ایرانی از آب می توان دﻻیلی ذکر کرد ازجمله، قطعات زمین مربع یا مستطیل به دلیل نیت آب رسانی مزارع به عنوان سهل ترین راه آب رسانی، با طی کردن مسافت کمتر و جلوگیری از هدر رفتن آب موردتوجه قرار می گرفت

در سده های گذشته ایرانیان باغ ها را بیشتر در زمین های شیب دار احداث می کردند و با ایجاد پلکان در مسیر آب، جریان ملایم آب، تند و پر سروصدا می شد. اصلی ترین عاملی که همواره به باغ های ایرانی حیات می بخشید، آب جاری بود که در چهارباغ ها، جویبارها و جوی های کم شیب و مارپیچی به حرکت درمی آمد و هوای باغ را مطبوع و دلپذیر می ساخت. در باغ های تزیینی که به حوض ها می پیوست، جدول ها معمولاً با سنگ و آجر ساخته می شد. در کف آب نماها و بیشتر جاهایی که آب در جریان بود، اغلب تخته سنگی با تراش سفیدرنگ یا با طرح های مختلف کار می گذاشتند که به موج آب، جلوه زیبایی دهد. باغ های قدیمی ایران اغلب در مناطق گرم و خشک و کم آب ساخته شده اند و دلیل احداث آن ها در چنین مناطقی، وجود چشمه های طبیعی و یا کاریز است.
وسعت هر باغ بستگی به حجم و مقدار آب موجود برای آبیاری آن دارد. باغ های شهرهای خشک و کویری به علت گرمی هوا در تابستان، همواره اهمیت خاصی داشته اند که از آن جمله باغ های کاشان را می توان نام برد. باغ فین کاشان که از باغ های معروف دوره صفویه، زندیه، قاجاریه و هم چنین زمان ما است به علت وفور آب چشمه سلیمانی و حوض و استخر و فواره های فراوان و درختان کهنسال و عمارت های تاریخی، همواره جزو معرف ترین و پرجاذبه ترین باغ های کشور ما بوده است.
در باغ های ایرانی، برای ایجاد محیطی آرام، خنک و پرسایه، چاره ای جز احداث جوی های آب در طول تمام باغ نبوده است و معمولاً این جوی ها در تقاطع ها به حوضچه تبدیل می شدند. آب از جوی ها که اغلب از حوضخانه عمارت باغ آغاز و در فاصله های منظم با استفاده از شیب طبیعی زمین با تکرار آبشارها به داخل حوضچه ها روان می شد.
آب نما که از ضروری ترین عناصر ایجاد باغ محسوب می شد، بیشتر در مقابل عمارت باغ احداث می شد و بعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به شکل های مستطیل، مربع، چندضلعی و دایره بود. گاهی در داخل عمارت های باغ های قدیمی نیز آب نما ساخته می شد که در اصطلاح به آن محل، حوضخانه می گفتند. ساکنان باغ در روزهای گرم تابستان، به ویژه هنگام نیمروز، در کنار آب نما به آسایش می پرداختند.